Հայ հայդուկային շարժումը ուղված է թուրքական բռնատիրության դեմ արևմտահայերի ազգային-ազատագրական զինված պայքարի համար։ Ձևավորվել է 19-րդ դարի 80-ական թվականների կեսին։ Սկզբնական շրջանում հստակ քաղաքական նպատակներ չուներ։
Այսպես իրար գլուխ հավաքվեցին մի շարք ֆիդայիներ, ում Րաֆֆին անվանում էր ժողովրդական վրիժառուներ և հեղափոխականներ։
Առաջին ֆիդայիներից էին Կարապետը ՝Սեբաստիայում, և Արաբոն ՝Սասունում։ Առաջին հայդուկային խմբերը ստեղծվել են Տարոնում, Սասունում, Վասպուրականում, Կեսարիայում։
1880ականների վերջին Սեբաստիայի Վիլայեթում կազմավորվել էին զինված ջոկատներ, որոնք ներկայացել էին որպես քրդեր ՝հայ-թուրքական վիճակը չսրելու նպատակով։ Սակայն այս շրջանում չհաջողվեց հայդուկյան դաշինքներ ստեղծել։
Ֆիդայիները զգալի աշխատանք են կատարել հայերին վերամիավորելու ուղղությամբ։
1880-90ականներին կովկասբնակ և ռուսաստանաբնակ հայերի շրջանում մեծ հետաքրքրություն էր առաջացել դեպի արևմտահայերի ազատագրական պայքարը։ Հայ երիտասարդները Թուրքիային սահմանակից շրջաններում կազմեցին հայդուկային խմբեր և զենքով զինված փորձել են անցնել Արևմտյան Հայաստան։ Այս իրադարձության հետ կապված հայտնի են Սարգիս Կուկունյանի, Վարդան Գոլոշյանի նախաձեռնությունները։ Կազմակերպվել են նաև զինարար խմբեր, որոնք զենք են փոխադրել Ռուսաստանից, Այսրկովկասից և այլն։Հայ հայդուկային առաջին խմբերն առաջացել են Տարոնում, Վասպուրականում, Կեսարիայում և Արևմտյան Հայաստանի այլ վայրերում։ Առավել հայտնի էին Մարգար Վարժապետի, Արաբոյի, Ռ.Շիշմանյանի, Արխանյանի, Աչըքպաշյանի, Մինասօղլու խմբերը, Մեծ և Փոքր «Չելլոները» և ուրիշներ։ Այս շրջանում հայդուկների որոշ ղեկավարներ փորձեր են արել համաձայնեցնել կամ նույնիսկ միավորել անջատ-անջատ ֆիդայական խմբերի գործողությունները։ Սակայն աշխատանքներն այդ ուղղությամբ հետևողական չէին և շոշափելի արդյունք չեն տվել։ Հաջողություն չի ունեցել և չի իրականացել որոշ հայ գործիչների գաղափարը դաշինք հաստատել Օսմանյան կայսրությունում ոչ թուրք ժողովուրդների, մասնավորապես քրդերի, ազգազատագրական շարժման հետ։ Հայդուկները որոշակի աշխատանք են կատարել՝ ամրապնդելու կապերը հայ ժողովրդի երկու հատվածների միջև, նրանցից շատերը այցելել են Թիֆլիս, տեսակցել արևելահայ նշանավոր գործիչների հետ, նրանց օգնությամբ զենք ու զինամթերք ձեռք բերել, կամավորներ հավաքագրել Արևմտյան Հայաստան ուղարկելու համար։ 1880-1890-ական թթ. կովկասահայ երիտասարդների, ինչպես նաև Ռուսաստանում ապրող հայերի շրջանում մեծացել է հետաքրքրությունն արևմտահայերի ազատագրական պայքարի հանդեպ, և գնալով ծավալվել է օգնության շարժումը։ Շատ հայ երիտասարդներ, գլխավորապես ուսանողներ, գալիս էին Թուրքիային մոտ կամ սահմանակից շրջաններ, կազմում հայդուկային խմբեր և զենք ու զինամթերքով փորձում անցնել Արևմտյան Հայաստան, հայտնի են Վարդան Գոլոշյանի, Սարգիս Կուկունյանի ձեռնարկները։ Կազմակերպվել են նաև զինատար խմբեր, որոնք զենք էին փոխադրում Ռուսաստանից, Անդրկովկասից, Պարսկաստանից։
💖💕Ես Մարիամ Բարսեղյանն եմ բարի գալուստ իմ բլոգ💕💖 